Koniński epizod Leopolda Infelda
KONIŃSKI EPIZOD LEOPOLDA INFELDA
Połowa lat 30. XX wieku, najpewniej rok 1934, Londyn. Mężczyzna w eleganckim fraku z białym krawatem wsiadł do piętrowego czerwonego autobusu i zajął miejsce
na górnym pokładzie. Całkiem niedawno wraz z kolegą, Maxem Bornem, matematykiem i fizykiem, który dwadzieścia lat później otrzymał Nagrodę Nobla, ogłosili pracę w „Proceedings of the Royal Society”. Tego wieczora miało odbyć się jedno ze spotkań, jakie mają miejsce w Royal Society co pół roku, na którym popijając szampana i paląc cygara, miano dyskutować o opublikowanych w ostatnich sześciu miesiącach pracach, i do tychże również zaliczała się praca tego trzydziestoparoletniego wówczas mężczyzny i jego kolegi Borna.
Nic więc dziwnego, że młody człowiek, zapewne przejęty spotkaniem, pełen entuzjazmu, ale i wątpliwości, pogrążony we własnych myślach, nie od razu zrozumiał
co się dzieje i jakie dźwięki wpadają mu do uszu. W piętrowym londyńskim autobusie usłyszał polską mowę, co w tamtych czasach w Anglii było dość rzadkim zjawiskiem. Natychmiast się obrócił w kierunku, z którego dobiegała rozmowa prowadzona w języku polskim i ujrzał człowieka, którego nie widział od dziesięciu już lat. Widok ten przypomniał mu czasy minione i okres w jego życiu, który jak sam po latach wspominał, nie do końca chciał w tamtym czasie pamiętać. Jak można przeczytać w jego wydanych w 1964 roku nakładem Państwowego Instytutu Wydawniczego wspomnieniach zatytułowanych Szkice z przeszłości, zapytał znajomego człowieka: „Przepraszam pana, ale czy jestem w Koninie, czy w Londynie?”.
Tego wieczora w angielskim środku komunikacji miejskiej, po dekadzie od ostatniego spotkania, mieli okazję rozmawiać ze sobą nie kto inny jak późniejszy profesor, światowej sławy fizyk teoretyk, podążający na spotkanie do Royal Society Leopold Infeld i Leon Mączka – kupiec drewniany, radny miejski i członek zarządu (Rady Nadzorczej) gimnazjum żydowskiego w Koninie. Panowie znali się z czasów, kiedy pierwszy z nich pełnił funkcję dyrektora wspomnianego już konińskiego gimnazjum żydowskiego. W tym momencie należy więc wrócić do początku ich znajomości i tego, jak Infeld, od 1936 roku współpracownik, a z czasem i przyjaciel samego Alberta Einsteina, trafił do Konina.
Leopold Infeld urodził się w 1898 roku w Krakowie w rodzinie kupieckiej, a jego rodzicami byli Salomon Infeld i Ernestyna Kahane. Ukończył szkołę handlową, następnie studiował fizykę na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie w 1921 roku uzyskał stopień doktora z fizyki teoretycznej – jak pisał w swoich wspomnieniach – jako jedyny uczeń Władysława Natansona, profesora fizyki matematycznej na Uniwersytecie Jagiellońskim, członka zwyczajnego Polskiej Akademii Umiejętności i wielu zagranicznych towarzystw naukowych. Podobno zdarzyło się to pierwszy raz w ciągu trzydziestu pięciu lat profesury Natansona. Jednak na Uniwersytecie Jagiellońskim
nie było wtedy miejsca dla Infelda. Jak wspominał, latem 1922 roku jeden z jego kolegów poinformował go, że gimnazjum żydowskie w Koninie poszukuje kandydata
na dyrektora tej szkoły. Młodzież żydowska w Koninie była podobno bardzo inteligentna i zdolna, a niebawem do tego miasta będzie można dojechać koleją, bo stoi już
budynek dworca, a tory są w budowie. Kolega zaproponował, że napisze do Rady Nadzorczej szkoły, poda nazwisko i kwalifikacje Infelda. Pomysł spodobał mu się
tym bardziej, że jak sam wspominał, miał wielu młodych i ambitnych kolegów, którzy chętnie podjęliby pracę na prowincji razem z nim. Wymarzył sobie, że z konińskiej
szkoły zrobi najlepsze gimnazjum w Polsce.
Jesienią 1922 roku Infeld rozpoczął pracę w żydowskim gimnazjum w Koninie. Rada Nadzorcza, w której skład wchodził wspomniany już Leon Mączka, poinformowała
nowego dyrektora, że niedługo rozpocznie budowę nowego gmachu, do którego przeniesione zostanie gimnazjum, a będzie to gmach najpiękniejszy i największy w mieście. Jak pisał Infeld we wspomnieniach, kiedy wyjeżdżał z Konina, budowa szkoły nadal nie była ukończona, a jemu nadzwyczajnym staraniem udało się
oddać do użytku tylko dwie sale na parterze trzypiętrowego gmachu. Budynek przy ulicy Wodnej stoi do dziś i wchodzi w skład kompleksu budynków Zespołu Szkół Centrum Kształcenia Ustawicznego im. Stefana Batorego. Infeld w swojej książce przywołuje jedną z konińskich urban legend, którą można usłyszeć jeszcze dzisiaj. Ówczesna wieść gminna niosła, że podczas budowy gmachu miejscowi zagorzali antysemici mieli podczas libacji alkoholowej nakłonić majstra murarskiego do tego, aby jedną ze ścian gimnazjum postawił bez fundamentów. Miało to spowodować zawalenie się budynku i pogrzebanie żywcem żydowskich uczniów i nauczycieli. Podobno ściana bez fundamentu powstała, ale jak wspomina Infeld, Jehowa ocalił młodzież i pedagogów, bo mur zaczął się obsuwać już w trakcie budowy. Czy ta historii jest prawdziwa? Można dyskutować, wielu uważa, że to tylko plotka pozwalająca uświadomić sobie, jak bardzo nienawidzono Żydów. Nie mnie oceniać, czy taką ścianę dałoby się w ogóle postawić, ale istotnie, podczas budowy gimnazjum miało miejsce obsunięcie się jednej z budowanych ścian. Jednakże mówi się o tym, iż fundament był źle zabezpieczony przed wodą naciekającą do wykopów, ponieważ szkołę wznoszono na terenie wówczas niezabezpieczonym wałem przeciwpowodziowym,
po wschodniej stronie miasta. W średniowieczu nie stawiano tam nawet murów obronnych, bo z uwagi na grząski i podmokły grunt nie było to możliwe i nie
były one potrzebne – żaden wróg nie miał szansy tamtędy przejść.
We wspomnieniach można przeczytać, jak Infeld wyobrażał sobie pracę dyrektora szkoły. Miał nadzieję, że to lekka, przyjemne i idylliczne zajęcie, tymczasem od samego początku piętrzyły się przed nim problemy. Kuratorium łódzkie, któremu podlegało wówczas szkolnictwo konińskie, nie chciało zatwierdzić Infelda na stanowisko dyrektora, uważając, że dwudziestoczteroletni człowiek jest za młody do pełnienia tak odpowiedzialnej funkcji. Dopiero po roku pracy Infeld otrzymał oficjalną nominację
kuratorium, które uwzględniło rezultaty wizytacji i wyniki matur. Innym problemem, który mógł spędzać sen z dyrektorskich powiek, były finanse. Miasto ubożało
i ubożeli jego mieszkańcy, a tych, których było ich na to stać, pakowali swój dobytek i uciekali do dużych miast albo za wielką wodę. Społeczność żydowska również się
zmniejszała. Malały nakłady finansowe na szkołę, a nauczyciele, aby uzyskać godziwe pensje, musieli uciekać się do strajków. Kiedy Infeld objął szkołę, uczyło się
w niej 120 uczniów. Już w następnym roku szkolnym 1923/1924 ich liczba spadła do 80, a sytuacja finansowa szkoły ulegała nieustannie pogorszeniu. W drugim roku
szkolnym do Konina przyjechała również siostra Infelda, Bronisława, która objęła posadę nauczycielki w państwowej szkole powszechnej w Koninie. Rodzeństwo zamieszkało razem w małym domku na prawym brzegu rzeki Warty, z którego mostem codziennie musieli przechodzić do pracy na lewy brzeg. Infeld tak pisał o tym okresie swojego życia: „Ileż to razy wdrapując się po tych drewnianych wąskich schodkach do mej klitki, byłem pełen rozpaczy, zwątpienia i obawy, że reszta mego życia upłynie w tym lub innym umierającym miasteczku”. Tak się jednak nie stało. Infeldowi przeznaczone były czyny wielkie. Wielokrotnie w swoich wspomnieniach pisze o problemach finansowych szkoły i przytacza nawet sytuację, kiedy zdenerwowany brakiem środków, zwołał posiedzenie Rady Nadzorczej, aby oznajmić członkom tego szacownego grona, że zamierza zrezygnować z funkcji. Członkowie rady przeczuwali widocznie, co może być głównym tematem spotkania, dlatego przyszli na nie uzbrojeni w butelki z alkoholem. Jak pisał, Infeld sam nie wiedział kiedy, ale ten jeden jedyny raz kompletnie się upił i rezygnacji wtedy nie złożył.
Wielki świat i los upomniały się o młodego fizyka. Infeld opuścił Konin w 1924 roku. Po kilku latach pracy nauczycielskiej w Będzinie i Warszawie, w 1930 roku otrzymał posadę asystenta w katedrze fizyki teoretycznej na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Tam też uzyskał habilitację. Następne były Lipsk i wspomniane Cambridge. W 1936 roku otrzymał stypendium w Instytucie Studiów Zaawansowanych w Princeton, gdzie rozpoczął współpracę z Albertem Einsteinem. Jej wynikiem były prace dotyczące równań ruchu w ogólnej teorii względności (tzw. teoria Einsteina--Infelda-Hoffmanna). W tym czasie Infeld we współpracy z Einsteinem napisał książkę Ewolucja fizyki, która stała się międzynarodowym bestsellerem. Od 1938 do 1950 roku pracował jako profesor fizyki w Toronto. Musiał opuścić Kanadę po tym, jak niesłusznie został oskarżony o kontakty z komunistami w Polsce. Po powrocie do Polski w 1950 roku rozpoczął pracę w nowo utworzonym Instytucie Fizyki Teoretycznej, w 1952 roku został członkiem Polskiej Akademii Nauk, a od 1953 objął stanowisko w Instytucie Fizyki Polskiej Akademii Nauk.
We wspomnieniach o pracy w Koninie Infeld napisał tak: „Jednak owe dwa lata naszej pracy poszły na marne. Pokolenie przez nas wychowane zmiotła wojna”.
Na zaproszenie ówczesnych władz w 1963 roku powrócił do Konina, którego rozwój podziwiał, pisząc, że z miasta z przeszłością stało się miastem z przyszłością. Spotkał się wówczas z jedną ze swoich wychowanek. Opowiedziała mu ona o swoich wojennych losach, o tym, że hitlerowcy zamordowali jej męża i poprosiła Infelda o zaświadczenie, że zdała maturę, bo w czasie wojny zgubiła świadectwo maturalne. Była to najprawdopodobniej Magdalena Leszczyńska-Ejzen, która powróciła po wojnie do Konina i mieszkała w mieście do późnej starości. Infeld podpisał zaświadczenie jako dawny dyrektor gimnazjum w Koninie.
Leopold Infeld zmarł 15 stycznia 1968 roku w Warszawie, został pochowany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach. Dzisiaj o pobycie Infelda w Koninie i pracy,
jaką wykonywał na rzecz konińskiej społeczności żydowskiej, świadczy nosząca jego imię niewielka uliczka w starej części miasta.
Damian Kruczkowski
W pracy nad tekstem korzystałem z następujących źródeł:
Infeld Leopold, Szkice z przeszłości. Wspomnienia, Warszawa 1964.
Infeld Leopold, Wirtualny Sztetl, https://sztetl.org.pl/pl/biogramy/4873-infeld-leopold (dostęp: 21.02.2021).
Leopold Infeld, Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Leopold_Infeld (dostęp: 21.02.2021).