Żydzi na Górnym Śląsku wobec I wojny światowej
Barbara Kalinowska-Wójcik , Uniwersytet Śląski
Żydzi na Górnym Śląsku w czasie I wojny światowej[1]
(problemy badawcze, źródła)
I wojna światowa oraz jej skutki okazały się dla górnośląskich Żydów wydarzeniami, które zachwiały ich dotychczasową egzystencją i stały się, w dużo szerszym zakresie niż w stosunku do innych grup religijnych, przyczynami zmiany ich sytuacji społecznej i politycznej. Dla Żydów niemieckich, a więc i górnośląskich był to czas nowego sformułowania żydowskiej tożsamości oraz zdefiniowania ich miejsca w niemieckim społeczeństwie, równocześnie wojna była wielkim sprawdzianem ich niemieckiego patriotyzmu oraz próbą określenia ich stosunku do współwyznawców na wschodzie i na zachodzie. Urodzony w Koszęcinie na Górnym Śląsku, jeden z założycieli, a później przewodniczący Central–Verein deutsche Staatsbürger jüdische Glaubens – Eugen Fuchs tak napisał w 1917 roku o swoim miejscu w społeczeństwie niemieckim: „Ich bin Deutscher von Nation, Jude von Religion und Stammes wegen”, natomiast w innym miejscu wspomina, że jego dziadkom, rodzicom i jemu samemu przez całe życie nie przeszła przez głowę myśl, że mogą czuć się obco w Niemczech[2]. Zanim wybuchła I wojna światowa duża część niemieckich Żydów myślała i czuła podobnie. Jednak wydarzenia lat 1914–1918 zakończyły tak zwany „długi wiek XIX” i postawiły przed Żydami górnośląskimi problem zdefiniowania również swojej przynależności państwowej wobec powstania dwóch nowych państw narodowych Polski i Czechosłowacji, które rościły sobie prawo do tych terenów.
Problemy badawcze
Zasadniczo problematykę sytuacji górnośląskiej ludności żydowskiej w czasie I wojny światowej można by ująć na trzech polach badawczych:
- pierwszym jest zagadnienie działalności gmin oraz jej członków w okresie 1914–1918, w tym istotne jest zbadanie udziału i zaangażowania przedstawicieli górnośląskich gmin żydowskich w wydarzeniach wojennych zarówno politycznych, jak i militarnych;
- drugim problemem badawczym jest funkcjonowanie organizacji żydowskich działających podczas I wojny światowej na terenie Górnego Śląska i to zarówno o charakterze politycznym, społecznych jak i charytatywnym; ważne będzie przedstawienie zarówno górnośląskich oddziałów organizacji ogólnoniemieckich, jak również stowarzyszeń regionalnych;
- trzecim problemem jest wpływ I wojny światowej na sytuację Żydów na Górnym Śląsku bezpośrednio po jej zakończeniu, powstanie górnośląskiego oddziału ogólnoniemieckiego związku żołnierzy żydowskich – Reichsbund jüdischer Frontsoldaten; obudzenie się nastrojów antysemickich, udział Żydów w powstaniach śląskich, zaangażowanie w propagandę przedplebiscytową oraz sam plebiscyt, wreszcie wybory dokonywane przez miejscowych Żydów wobec podziału Górnego na część polską i niemiecką.
Głoszone przez niemieckie władze państwowe hasło, że wojna skierowana będzie przeciwko odwiecznemu wrogowi wszystkich Żydów, czyli carskiej Rosji, miało na celu wytrącenie argumentów z ręki wszystkim obywatelom żydowskim, którzy powątpiewali w cele wojny. Jej początek wydawał się być spełnieniem żydowskich marzeń o dobrym współżyciu z resztą obywateli, o czym świadczą licznie zachowane wspomnienia osób prywatnych, zdjęcia na których z entuzjazmem żegnani są żołnierze żydowscy udający się na front lub opublikowane w ogólnoniemieckiej prasie żydowskiej artykuły nawołujące współwyznawców do patriotycznej postawy w tych ważnych dla ich ojczyzny dniach. W związku z wybuchem wojny i wypowiedzą cesarza Wilhelma II „Ich kenne keine Parteien mehr, ich kenne nur Deutsche”[3], wpływy partii antysemickich znacznie spadły. Zgodnie z programem propagandowym państwa wszelkie hasła antyżydowskie zostały zakazane jako godzące w jedność i poczucie wspólnoty narodowej, cenzura dostała za zadanie niedopuszczenie do ukazania się jakichkolwiek publikacji noszących znamiona antyżydowskie[4]. Żydzi wreszcie poczuli się integralną częścią narodu, żołnierze pochodzenia żydowskiego powołani do armii z honorem wypełniali swoje obowiązki. W czasie I wojny światowej w armii niemieckiej służyło ponad 100 tysięcy mężczyzn pochodzenia żydowskiego, w tym również Żydzi górnośląscy (wobec populacji liczącej w tamtym czasie 550 tys. Żydów w Niemczech), z czego około 80% znalazło się na froncie, a ponad 12 tysięcy oddało życie[5]. Okres I wojny światowej był również czasem, w którym Żydom niemieckim na szeroką skalę pozwolono zajmować wysokie pozycje w armii. Od 1885 roku za wyjątkiem Bawarii, Żydzi nie mogli być oficerami rezerwy, natomiast od wybuchu wojny do listopada 1915 roku służyło w armii niemieckiej 710 oficerów żydowskich[6].
Cała ta początkowa euforia rozpłynęła się jednak szybko w fali ogólnego niezadowolenia społecznego, które ogarnęło Niemcy. Poszukiwanie kozła ofiarnego, którego można by oskarżyć o pogorszenie się sytuacji nie trwało długo. Większość niepowodzeń militarnych oraz problemy wewnętrzne kraju złożono na żydowskie barki. Oskarżeni o spekulacje i zarabianie na wojnie (wysoka pozycja Waltera Rathenaua i Alberta Ballina w różnych instytucjach zajmujących się zaopatrzeniem wojennym), obrzuceni zarzutami o pacyfizm, szerzenie defetyzmu oraz dekownictwo, Żydzi stali się celem wielu ataków. Dnia 11 października 1916 minister wojny Wild von Hohenborn podjął decyzję o przeprowadzeniu w armii przeliczenia obywateli biorących udział w wojnie według wieku, płci, dochodów i religii[7]. Naczelnym celem akcji zwanej wprost „Judenzählung” lub „Judenstatistik” miało być udowodnienie, że duża liczba młodych Żydów uchyla się od służby wojskowej. Wyniki ankiety nigdy nie zostały upublicznione i podczas II wojny światowej uległy zniszczeniu[8]. Okazało się, że jedynym efektem jej przeprowadzenia było oburzenie i zniechęcenie obywateli pochodzenia żydowskiego, w tym przede wszystkim żydowskich żołnierzy walczących na froncie.
Drugim bardzo ważnym aspektem, który podczas I wojny światowej nabrał szczególnej wagi były kontakty pomiędzy Żydami niemieckimi a Żydami wschodnimi. Ten problem ze względu na pograniczne położenie Górnego Śląska miał dla tutejszych Żydów istotne znaczenie i wymagał od nich zarówno na poziomie poszczególnych gmin, jak również różnego typu stowarzyszeń i organizacji znacznej intensyfikacji działań pomocowych, propagandowych i decyzji światopoglądowych. Wszystkie problemy, które do tej pory były wstydliwie omijane, nagle stały się przedmiotem publicznych dyskusji. Wkraczający na tereny Cesarstwa Rosyjskiego żydowscy żołnierze armii niemieckiej, napotykali duże skupiska ludności żydowskiej, w stosunku do której odczuwali współczucie, ale również często utwierdzali się w przekazanych im wcześniej stereotypach Żyda wschodniego[9]. Należy oczekiwać, że pochodzący z Górnego Śląska żołnierze reagowali w tych przypadkach bardziej powściągliwie, ponieważ przez część miast górnośląskich już od kilkudziesięciu lat przejeżdżały pociągi przewożące Żydów wschodnich do portów niemieckich skąd wyruszali oni w dalszą drogę do obu Ameryk. Nie było też przypadkiem, że górnośląscy Żydzi podczas I wojny światowej odgrywali bardzo istotną rolę jako przedstawiciele żydowskich organizacji charytatywnych takich jak na przykład Hilfsverein der Deutschen Juden.
Część organizacji żydowskich włączała się w finansowe wspieranie inicjatyw mających na celu polepszenie sytuacji rannych żołnierzy na froncie. Jedną z nich był parawolnomularski B’nai B’rith, który poprzez swoje loże na Górnym Śląsku prowadził również w tym regionie akcję zbierania datków na sfinansowanie zakupu pociągu szpitalnego, który przetransportował podczas I wojny światowej ponad 17 tys. rannych żołnierzy[10].
Zajęcie terenów polskich, spowodowało rozwinięcie szerokiej akcji propagandowej mającej na celu zdobycie poparcia wśród ludności rodzimej, problem żydowski stał się integralną częścią niemieckiej polityki wschodniej, a w samych Niemczech rozpoczęła się gorąca debata publicystyczna, w której wzięli również udział żydowscy intelektualiści z Górnego Śląska.
Zakończenie wojen łączy się nieodzownie z powstawaniem związków kombatanckich skupiających dawnych towarzyszy broni. Ich celem z jednej strony jest kultywowanie tradycji i pamięci o wydarzeniach, w których brali udział, z drugiej strony reprezentowanie interesów dawnych żołnierzy, a w efekcie dążenie do osiągnięcia konkretnych korzyści społecznych, politycznych i finansowych. Jednym z tego typu stowarzyszeń, które powstało w Berlinie w 1919 roku, był związek skupiający dawnych niemieckich żołnierzy wyznania żydowskiego – Reichsbund jüdischer Frontsoldaten, który prowadził po I wojnie światowej bardzo ożywioną działalności i w okresie Republiki Weimarskiej stał się drugim co do wielkości po Central–Verein związkiem żydowskim odgrywającym bardzo ważną rolę w samoobronie Żydów przed wystąpieniami antysemickimi[11]. W celu osiągnięcia jak największej skuteczności związek tworzył oddziały regionalne, wśród nich powstał również oddział górnośląski, w którym działali przede wszystkim dawni żołnierze żydowscy wywodzący się z terenów Górnego Śląska.
Kwestie działalności i wyborów jakich dokonywali górnośląscy Żydzi podczas trzech powstań śląskich oraz plebiscytu zostały już szeroko i dogłębnie omówione w artykułach Marcina Wodzińskiego, co nie oznacza to jednak, że kolejne kwerendy archiwalne nie pozwolą na dalsze poszerzenie naszego stanu badań[12].
Klęska Niemiec i zakończenie I wojny światowej spowodowały znaczne nasilenie się nastrojów antyżydowskich w społeczeństwie niemieckim. W wyniku prowadzonej akcji propagandowej zdarzyły się po raz pierwszy od wielu wieków pogromy żydowskie w Niemczech, którego ofiarami nie padali „Ostjuden”, lecz obywatele niemieccy wyznania żydowskiego od wielu dziesiątków lat ciszący się ochroną prawną ze strony państwa. Taka sytuacja miała również miejsce na Górnym Śląsku. Wiosną 1922 roku dr Braunschweiger z Opola informował Central–Verein deutsche Staatsbürger jüdische Glaubens w Berlinie o możliwości wystąpienia w niemieckiej części Górnego Śląska manifestacji antyżydowskich, szczególnie podczas powrotu wojsk niemieckich na tereny przyznane Niemcom. Do poważnych ekscesów antysemickich doszło latem i jesienią 1922 roku w Bytomiu, kiedy działacze Oberschlesischen Antisemitenbundes zaatakowali miejscowych Żydów i dopuścili się splądrowania należących do nich sklepów i domów.
Źródła
Dokumentacja dotycząca Żydów górnośląskich znajduje się w bardzo dużym rozproszeniu. Część z nich przechowywana jest w archiwach państwowych w Opolu i Katowicach oraz w ich oddziałach, jednak większość tych materiałów stanowią archiwalia wytworzone przez instytucje administracji państwowej, które ze względu na specyfikę działania oraz rolę jaką pełniły pokazują w większości jednostronny obraz społeczeństwa żydowskiego widzianego oczami urzędników i odzwierciedlają politykę państwa wobec Żydów, natomiast bardzo trudno doszukać się tam stanowiska i form działania samych zainteresowanych, do wyjątków należą akta przedstawiające pomoc wojenną w latach 1915-1919 dla żydowskich żołnierzy, którzy przed wojną pracowali w zakładach Huldschinskiego[13], czy ufundowanie przez właściciela fabryki Paula Sachsa w Zabrzu fundacji dla wojennych sierot i wdów w 1917 roku[14].
Akta wytworzone przez poszczególne gminy oraz spuścizny członków górnośląskiej społeczności żydowskiej możemy odnaleźć w kilku miejscach na świecie. Najwięcej materiałów przechowywanych jest w archiwum Neue Synagoge Berlin - Centrum Judaicum (dalej CJA), gdzie znajduje się zasób Gesamtarchiv der deutschen Juden obejmujący akta 20 gmin żydowskich z terenu Górnego Śląska, jednak jedynie w przypadku kilku z nich zachowała się dokumentacja pochodząca z okresu I wojny światowej lub bezpośrednio dotycząca wydarzeń wojennych. Na przykład w aktach gminy żydowskiej w Katowicach zachowała się księga protokołów posiedzeń kolegium reprezentantów z lat 1888-1916[15], zaś w dokumentacji gminy raciborskiej znajdują się protokoły posiedzeń zarządu gminy z okresu 1914-1918, akta komisji zajmującej się chorą biedotą oraz zmarłymi z lat 1914-1917 oraz akta dotyczące udzielanego przez gminę wsparcia i pomocy biednym i potrzebującym, które mogą z kolei rzucić światło na problemy socjalne z jakimi musiało się zmierzyć społeczeństwa żydowskie podczas wojny[16].
W aktach CJA zachowały się również bardzo liczne akta Deutsch-Israelitischer Gemeindebundu między innymi dotyczące współpracy z Reichsbundem jüdischer Frontsoldaten z lata 1920-1929[17] oraz organizacji przejazdu Ostjuden przez terytorium Niemiec w czasie ich wędrówki na zachód w latach 1914-1915[18]. Kolejne akta dotyczą wojennej działalności Allgemeiner Rabinerverband in Deutschland, który zajmował się między innymi opieką duszpasterską nad Żydami służącymi w armii niemieckiej (min. akta dotyczące obsadzania stanowisk Feldrabinów – rabinów polowych, konferencje rabinów, również z Górnego Śląska, na których omawiano nowe wyzwania stawiane przed rabinami podczas wojny[19]). Osobną grupę stanowią akta Hilfskomitee für Polen, w którym aktywnie działali Żydzi górnośląscy[20].
Bardzo ważną dokumentację stanowią akta Verband der deutschen Juden (dalej VdJ), w których zachowała się korespondencja z Leopoldem Gutmannem z Bytomia[21], sędzią Glogauerem z Tarnowskich Gór oraz rabinem Felixem Goldmanem z Opola dotycząca sytuacji na Górnym Śląsku w okresie 1907-1917[22] oraz akta ankiet przeprowadzanych również w okresie I wojny światowej wobec mężów zaufania tej organizacji w prowincji śląskiej[23]. Kolejną grupę w aktach tej organizacji zajmuje dokumentacja dotycząca wspomnianej już powyżej „Judenstatistik” zawierająca szczegółowe informacje o wszystkich służących w niemieckiej armii żołnierzach żydowskich (w których starano się zgromadzić informacje o wszystkich Żydach rekrutach, oficerach oraz odznaczonych w czasie I wojny światowej, w tym również z terenów Górnego Śląska)[24]. W aktach VdJ znajduje się również bardzo liczna dokumentacja dotycząca opieki duszpasterskiej nad Żydami w czasie wojny wraz z podziałam na poszczególne korpusy armii (Armeekorps), korespondencja i sprawozdania poszczególnych rabinów polowych oraz akta dotyczące rozprowadzania wśród żołnierzy żydowskich ulotek, książek i gazet[25].
W CJA znajduje się również spuścizna katowickiego rabina Jacoba Cohna, przewodniczącego Górnośląskiego Związku Rabinów (Vorsitzender des Oberschlesischen Rabinerverbandes), który przez wiele lat swojej obecności w Katowicach działał w licznych towarzystwach charytatywnych między innymi w Komitee zur Unterstützung durchreisender russischen Juden funkcjonującym również podczas I wojny światowej. Pozostała część tej spuścizny, jak również akta niektórych gmin żydowskich z terenów Górnego Śląska znajdują się w The Central Archives for the History of the Jewish People w Jerozolimie (CAHJP), gdzie należałoby również przeprowadzić szczegółową kwerendę archiwalną.
Pewna część dokumentacji wytworzonej przez górnośląskie gminy żydowskie trafiła do utworzonego w 1924 toku we Wrocławiu Śląskiego Żydowskiego Archiwum Prowincjonalnego, skąd po II wojnie światowej została przeniesiona do Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie. Znajdują się tam między innymi akta gmin żydowskich z Bytomia, Gliwic, Dobrodzienia oraz wielu innych. W aktach gminy żydowskiej w Koźlu zachowała się na przykład dokumentacja dotycząca opieki nad żydowskimi żołnierzami znajdującymi się lazarecie w Koźlu w latach 1913-1918, czy korespondencja gminy z różnymi organizacjami żydowskimi dotycząca inicjatyw charytatywnych i politycznych podejmowanych przez nie w czasie I wojny światowej[26].
Dokumentacja dotycząca historii poszczególnych osób, instytucji oraz gmin żydowskich z terenu Górnego Śląska w czasie I wojny światowej znajduje się również w Moskwie w Rosyjskim Państwowym Archiwum Wojskowy, dokładnie w jego części określanej jako Osobyi arkhiv lub Sonderarchiv, ponieważ trafiły tam akta zabrane przez armię radziecką po wkroczeniu do Niemiec. W ten sposób przewieziono tam akta większości śląskich lóż B’nai B’rithu oraz wspomnianego już powyżej, największego żydowskiego stowarzyszenia aktywnie działającego podczas I wojny światowej na Górnym Śląsku Central–Verein deutsche Staatsbürger jüdische Glaubens.
Inną i nie mniej ważną grupą pozostają rzadkie, ale nad wyraz cenne i większości już nieistniejące nieaktowe źródła informacji, takie jak pomniki i tablice upamiętniające udział Żydów górnośląskich w niemieckich działaniach wojennych, które wymagają szerszych poszukiwań w zbiorach ikonograficznych i fotograficznych.
[1] Elektroniczna wersja artykułu jest dostępna w publikacji elektronicznej: Koniec starego świata – początek nowego. Społeczeństwo Górnego Śląska wobec pierwszej wojny światowej. (1914–1918) Źródła i metody, Gliwice, 20–22 czerwca 2013 r. (Materiały z konferencji naukowej). Opracowanie: B. Linek, S. Rosenbaum, K. Struve. Opracowanie dyskusji: P. Solga, Opole 2013, s. 82–88 [http://www.instytutslaski.com/wp-content/uploads/2013/11/Materialy_pokonferencyjne_Koniec_starego_swiata....pdf]
[2] Za: E. Fuchs, Glaube und Heimat, „Neue Jüdische Monatshefte“, Jg. 2, H. 22, z 25 August 1917, s. 632, 633. W tym samym artykule Eugen Fuchs napisał: „Meine Eltern und Großeltern sind in ganzes Leben, und ich den größten Teil meines Lebens gar nicht auf den Gedanken gekommen, dass ich ein Fremder in Deutschland sein könnte“.
[3] Za: U. Sieg, Jüdische Intellektuelle im ersten Weltkrieg. Kriegserfahrungen, weltanschauliche Debatten und kulturelle Neuentwürfe, Berlin 2001, s. 63.
[4] S. Friedländer, Die politischen Veränderungen der Kriegszeit und ihre Auswirkungen auf die Judenfrage, [w:] Deutsches Judentum in Krieg und Revolution 1916–1923, hrsg. von W. Mosse, Tübingen 1971, s. 30.
[5] M. Zimmermann, Die Deutschen Juden 1914–1945, München 1997 (Enzyklopädie Deutscher Geschichte, Bd. 43), s. 2; S. Volkov, Die Juden in Deutschland 1780–1918, München 2000 (Enzyklopädie deutscher Geschichte, Bd. 16), s. 69.
[6] H-U. Wehler, Deutsche Gesellschaftsgeschichte. Bd. 4. Vom Beginn des Ersten Weltkriegs bis zur Gründung der beiden deutschen Staaten 1914–1949, München 2008, s. 128.
[7] M. Zimmermann, Die Deutschen Juden 1914–1945..., s. 3; K. Schwabe, Die deutsche Politik und die Juden im Ersten Weltkrieg, [w:] Judentum, Antisemitismus und europäische Kultur, hrsg. von H.O. Horch, Tübingen 1988, s. 260.
[8] S. Volkov, Die Juden in Deutschland 1780–1918…, s. 69; Deutsch-jüdische Geschichte in der Neuzeit, Bd. III, Umstrittene Integration 1871–1918, hrsg. von M. Meyer, München 2000, s. 370.
[9] Część naukowców napisała wprost o „odkryciu” Żydów wschodnich przez szeroką publikę zarówno żydowską jak i nieżydowską. Patrz T. Maurer, Ostjuden in Deutschland 1918–1933, Hamburg 1986, s. 28.
[10] E. Finkel, Aus der Arbeit der Großloge in den ersten 50 Jahren, „Der Orden Bne Briss. Mitteilungen der Großloge für Deutschland VIII U.O.B.B.“, Mai–Juni 1935, nr 5–6, s.43.
[11] U. Dunker, Der Reichsbund jüdischer Frontsoldaten 1919–1938. Geschichte eines jüdischen Abwehrvereins, Düsseldorf 1977.
[12] M. Wodziński M., Ideologia i język. Językowe wybory górnośląskich Żydów w XX w., „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka“, 2000, t. LV, nr 3, s. 407-425; M. Wodziński, Żydzi wobec konfliktów narodowych na Górnym Śląsku w latach 1919-1921, [w:] Kościoły i związki wyznaniowe a konflikt polsko-niemiecki na Górnym Śląsku w latach 1919-1921, pod red. Z. Kapały i K. Myszora, Bytom 2005, s. 59-74.
[13] Archiwum Państwowe w Gliwicach, Akta miasta Gliwice, sygn. 3776.
[14] Archiwum Państwowe w Gliwicach, Wydział Powiatowy w Zabrzu, sygn. 740.
[15] Centrum Judaicum Archiv (dalej CJA), 1,75 A Ka 4 nr 26 (Ident. nr 4055), 404 s.
[16] CJA, 1, 75 A Ra 4, nr 17 (Ident. nr 6338), 151 s.; nr 89 (Ident. nr 6410 )
[17] CJA, 1, 75 C Ge 1, Nr 601 (Ident. nr 10482)
[18] CJA, 1, 75 C Ge 1, nr 931-934 (Ident. nr 10821-10824)
[19] CJA, 1, 75 C Ra 1, nr 32-10 (Ident. nr 12543-12520), nr 24 (Ident. nr 12534)
[20] CJA, 1, 75 C Hi 2, nr 1-2 (Ident. nr 12501-12502)
[21] CJA, 1, 75 C Ve 1, nr 86 (Ident. nr 12708)
[22] CJA, 1, 75 C Ve 1, nr 102, 32-10 (Ident. nr 12543-12520),
[23] CJA, 1, 75 C Ve 1, nr 111
[24] CJA, 1, 75 C Ve 1, nr 222-249.
[25] CJA, 1, 75 C Ve 1, nr 351-365, nr 367-378, 393-394, nr 399-412; 416-417
[26] Żydowski Instytut Historyczny, Archiwum, Prowincja Śląska 1742–1924, Gmina żydowska w Koźlu, nr 72, 73.