Grota przemiany. Kabalistyczne tropy w Dobrzycy
Źródła inspiracji
Jednym z najbardziej tajemniczych obiektów znajdujących się w parku
otaczającym pałac w Dobrzycy koło Pleszewa jest sztuczna grota. Powstała
ona na przełomie XVIII i XIX wieku. z inicjatywy ówczesnego właściciela,
Augustyna Gorzeńskiego. Ten polityk szlacheckiego pochodzenia
był otwarty na idee Oświecenia i od młodości zaangażowany w wolnomularstwo,
zainicjowane w 1776 roku w berlińskiej loży Zur Eintracht
(Pod Zgodą) – lożą-córką Zu den Drei Weltkugeln (Pod Trzema Globami).
Jeszcze w tym samym roku Gorzeński uzyskał stopień mistrza,
ale po początkowym okresie dużej aktywności, w latach 1778–1791 nie
uczestniczył w pracach lożowych1. W okresie Księstwa Warszawskiego
należał do powstałej w 1808 roku loży Bracia Francuzi i Polacy Zjednoczeni
na Wschodzie Poznania, a w 1811 roku reprezentował ją w Wielkim
Wschodzie Narodowym Polski, który kultywował pochodzący z Francji
ryt Różanego Krzyża. Gorzeński osiągnął najwyższy w tym rycie, siódmy
stopień wtajemniczenia, był Kawalerem Różanego Krzyża2.
Masoneria jest od swego zarania ruchem, w którego symbolach, rytuałach
i ideologii występują liczne nawiązania do dziedzictwa różokrzyżowców.
Z tego ostatniego wywodzi się prawdopodobnie większość motywów
o charakterze pitagorejskim i kabalistycznym, które zaistniały w efekcie
zainteresowania świata chrześcijańskiego żydowskim mistycyzmem.
Chrześcijanie traktowali kabałę jako naukę umożliwiającą pogłębienie
i wzbogacenie duchowego pojmowania świata oraz człowieka. Uważali,
że w kabalistycznej tradycji żydowskiej kryją się starożytna wiedza religijna
wspólna dla całej ludzkości i uniwersalna formuła filozoficzna,
dzięki której możliwe jest pogodzenie religii z nauką.
Ważnymi cechami masonerii, podobnie jak innych systemów hermetycznych,
były eklektyzm filozoficzny i religijny synkretyzm. Pozwalały
one wierzyć, że istnieje możliwość pogodzenia ezoterycznych, kabalistycznych
interpretacji Biblii z duchowym dziedzictwem chrześcijaństwa
lub ujmując rzecz szerzej: zespolenie różnych tradycji celem lepszego
zrozumienia świata. W pierwszym wydaniu wolnomularskich konstytucji
Jamesa Andersona (The Constitutions of the Free-Masons, 1723) pośród twórców i depozytariuszy rozwijanej przez masonerię tradycji
hermetycznej wymieniono Noego i jego potomków, Pitagorasa – „ucznia
Egipcjan”, „kapłanów i matematyków znanych pod imieniem Chaldejczyków
i Magów”, „Żydów wykształconych w Babilonii”, wreszcie króla
Salomona, czyli „Wielkiego Mistrza Loży w Jeruzalem” oraz budowniczego
Świątyni jerozolimskiej – Hirama Abifa (Hurama Abhiego).
W 1781 roku August Fryderyk Moszyński, alchemik i wolnomularz,
pisał w memoriale Mes observations skierowanym do króla Stanisława
Augusta Poniatowskiego:
Wszystkie moje poszukiwania tyczące się filozofii hermetycznej i masonerii
przekonały mnie, że egzystowała i egzystuje może jeszcze wiedza
nieznana uczonym nowoczesnym, co ma za przedmiot działania
przyrodzone, które uchodzą za nadprzyrodzone, nadto zaś tradycję
przewrotów [tj. przemian – P.F.] naszego globu, a nareszcie znajomość
mniej niedoskonałą, niżeli ta, którą my posiadamy, Istoty Bożej.
Dalej stwierdzał, że wiedza ta kryje się w symbolach i alegoriach wolnomularskich
oraz w żydowskich tekstach kabalistycznych, a szczególnie
w Sefer ha-Zohar.
Moszyński, nadworny architekt, opiekun teatru i nadzorca królewskich
kolekcji, był człowiekiem blisko związanym ze Stanisławem Augustem,
podobnie jak Gorzeński, jego szambelan i adiutant w szarży generała
lejtnanta. Wszyscy trzej byli „braćmi w masoństwie”.
(...)